Szalay Stanisław (1867–1920), fotograf, teoretyk fotografii.
Ur. w osiadłej w Polsce rodzinie pochodzenia węgierskiego, był synem Adama, lekarza i aptekarza, uczestnika powstania listopadowego, oraz Teofili ze Skrzeczyńskich. Miał m.in. brata Stefana (1885–1953), który po studiach w Inst. Języków Wschodnich we Władywostoku był tam honorowym konsulem chińskim, a następnie pracował w Poselstwie rosyjskim w Kopenhadze. W r. 1919 (lub 1920) zatrudniony w polskiej służbie dyplomatycznej, pracował w konsulatach RP w Kopenhadze (do listopada 1923) i Berlinie (1925–33), gdzie w r. 1931 doktoryzował się w zakresie sinologii na tamtejszym uniwersytecie, oraz w Harbinie (1933–6) i Bukareszcie (1936–8). Okres okupacji niemieckiej spędził w Warszawie; wysiedlony w listopadzie 1944, zamieszkał z żoną w Kielcach. W r. 1945 zorganizował tam i prowadził księgarnię, początkowo należącą do Spółdzielni Wydawniczej «Czytelnik», a od r. 1950 «Domu Książki».
S. założył w Warszawie razem z Jadwigą Golcz spółkę (istniejącą prawdopodobnie do r. 1905) i od r. 1898 prowadził tamże przy ul. Erewańskiej 3 (obecnie ul. Kredytowa) skład materiałów i przyborów do fotografii pod firmą «Golcz i Szalay». Od października 1898 współredagował nowo powstały miesięcznik fotograficzny „Światło”; publikował na jego łamach artykuły i zdjęcia (m.in. we wkładce do nr 1 zamieścił fotografię Krakowskie Przedmieście). Współpracował z „Tygodnikiem Ilustrowanym” i opublikował w nim (1899 nr 32) fotografie Wieża w zamku czerskim i Zamek czerski. Wspólnie z teściem, Władysławem Skłodowskim (zob.), przełożył z języka niemieckiego obszerny podręcznik G. Pizzighelliego „Wstęp do fotografii” (W. 1899). W r. 1900 wydał własnym nakładem podręcznik Jak fotografować? Wskazówki dla początkujących amatorów fotografii (W.), a w r.n. Przepisy fotografów miłośników i zawodowych (W.); do r. 1930 obie książki wielokrotnie wznawiano. W „Kalendarzu Fotograficznym Warszawskim” ogłosił Kilka słów o papierach bromosrebrnych (1902) oraz Zastosowanie fotografii do reprodukcji mechanicznej (1903). Był jednym z założycieli powstałego 4 VI 1901 Tow. Fotograficznego Warszawskiego (od r. 1907 Pol. Tow. Miłośników Fotografii, PTMF), a od r. 1902 członkiem protektorem założonej w Warszawie w r. 1899 Kasy Przezorności i Pomocy dla Fotografów, pierwszej zawodowej organizacji fotografów. W styczniu 1904 wszedł w skład komitetu redakcyjnego powstałego wtedy czasopisma „Fotograf Warszawski”; ogłaszał tu m.in. fachowe cykle: Fotografowanie przy sztucznym świetle (1904 nr 1–4, 7, 9) i Sposób pigmentowy (1904 nr 11, 1905 nr 3, 5), a także artykuły poświęcone chemii procesów fotograficznych i recenzje prac niemieckich o fotografii; okazjonalnie publikował też własne zdjęcia (Portret p. Wł. M., 1904 nr 5, wkładka). W tym czasie wydał następny podręcznik Pierwsze zasady fotografii (W. 1904) oraz przetłumaczył i opracował „Podręcznik fotografii praktycznej” E. Vogla (Berlin 1905).
Od r. 1904 prowadził S. przy ul. Marszałkowskiej 110, wraz z przybyłym z Częstochowy Edmundem Grünhauserem, firmę fotograficzno-litograficzną «Szalay-Grünhauser» (przeniesioną w r. 1905 na ul. Chmielną 40). Pod obu tymi adresami czynny był od r. 1906 «Skład Materiałów i Przyborów do Fotografii – Stanisław Szalay». Będąc stale aktywny w Tow. Fotograficznym, na jego zebraniu w maju 1906 demonstrował S. nowości fotograficzne, przyrządy Zeissa «minimum Palmos» oraz aparaty Fosa: stereoskopowy i lustrzany. Wybrany w grudniu t.r. do prezydium Towarzystwa, objął funkcję asesora. W r. 1908 został członkiem powołanej wtedy Komisji Fotograficznej przy Polskim Tow. Krajoznawczym. Cykl artykułów z „Fotografa Warszawskiego” z r. 1907 wydał t.r. pt. Latarnia czarnoksięska i jej zastosowanie w szkole i przy odczytach (W.), a w r. 1913 zamieścił w tym piśmie (nr 1–3) Słownik preparatów chemicznych używanych w fotografii. Uczestniczył w r. 1912 w warszawskiej wystawie fotograficznej „Krajobraz Polski”. Z ramienia PTMF prowadził w r. 1913 otwarte wykłady O wywoływaniu, popularyzując sztukę fotograficzną. W marcu 1914 w warszawskim Stow. Techników wygłosił odczyt pt. O fotografii barwnej w stanie obecnym. Niedługo potem zrezygnował z prowadzenia zakładu fotograficznego. Zmarł po długiej chorobie 25 I 1920 w Warszawie, został pochowany 28 I na cmentarzu Powązkowskim.
W zawartym w kwietniu 1896 małżeństwie z Heleną ze Skłodowskich (zob. Skłodowska-Szalayowa Helena) miał S. córkę Hannę (1897–1938), żonę Adolfa Szyllera, tłumaczkę języka francuskiego.
Spadkobiercy S-a ofiarowali w r. 1932 jego spuściznę Bibliotece PTMF w Warszawie. Przeźrocza szklane znajdują się w zbiorach Muz. Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie.
PSB (Skłodowski Władysław); Szulc M., Materiały do historii fotografii polskiej. T. 1: Bibliografia 1836–1956 (fot., autoportret), Wr. 1957; – Płażewski I., Dzieje polskiej fotografii, W. 2003; Żakowicz A. i in., Materiały do historii fotografii polskiej. Analiza prasy fotograficznej polskiej do roku 1914, Częstochowa 1998; Żdżarski W., Historia fotografii warszawskiej, W. 1974.
Bibliogr. dot. Stefana Szalaya: Słown. Pracowników Książki Pol., Supl.; Szabatowie T. i Z., „Szabat” dla cmentarzy. Cmentarz Stary w Kielcach. Przewodnik po wybranych grobach ludzi zasłużonych dla regionu, Kielce 1995; – Kałuski M., Polacy w Chinach, W. 2001; Szyndler B., Biblioteka Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Kielce 1997; Winiarz A., Zarys dziejów oświaty polonijnej na dalekim Wschodzie (1907–1949), „Przegl. Polonijny” R. 19: 1933 z. 1 s. 104; – Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Centrala i placówki w 1921 r., W. 1921, s. 35; „Roczn. Służby Zagran. RP” z l. 1919–39; – Mater. Red. PSB.
Magdalena Skrejko